این شماره آیه 7 سوره اسراء
مقدمه:
به مناسبت ماه نزول قرآن، آیه یا آیاتی از قرآن از تفسیر شعاعی از قرآن انتخاب شده که در سی شماره تقدیم حضور می شود. امید است؛ مفید واقع شود.
7- إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ
اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی میکنید و اگر بدی کنید باز هم به خود میکنید
نیکو کاری نیکی وجود را به ارمغان مىآورد. به این معنای دقیق که اولا، هر نیکی، زمینه پیدایش وجود نیکی دیگر مىشود و ثانیا، از آنجا که هر نیکی زمینه نیک سازی انسان است و انسان به میزان نیک شدن خود، کار نیک انجام مىدهد. بنا بر این، در ازای انجام هر کار نیک، فاعل علاوه بر مالکیت کار نیک انجام شده، بر استعداد نیکی ورزی او افزوده شده و نیز مالک نتایج نفسانی آن کار نیک نیز مىباشد«إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ»؛ در مورد کار زشت و ناصواب نیز همین قاعده جریان دارد «وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا».
درخصوص نسبت انسان با حسنات، چندین مساله وجود دارد:
اول آن که، عبدی از نظر اخلاقی خود نگر است یا در زیستگاهی حیوانی به نحوی سرگرم است که عمل نیک از آن صادر نمی شود؛
دوم آن که، گاهی عمل صالح از انسان صادر مىشود؛ اما نیت درستی ندارد. یکی از تفاوت های مومن از غیر مومن که هر دو کار نیک یا اخلاقی انجام مىدهند، آن است که مومن کارها را با نوعی خلوص و نیت الهی به انجام مىرساند. در واقع در دو عمل به ظاهر یکسان از دو نفر مومن و غیر مومن، وجود و عدم وجود نیت؛ حد فاصل کار مومن از غیر مومن است. البته نیت مومن هم گاهی نادرست است؛ لذا برخی از کارهای او ممکن است برای فخر فروشی، از روی ریا، یا برای منت گذاشتن و برای غیر خدا و مانند آن باشد؛
سوم آن که؛ گاهی عمل نیک و صالح صادر مىشود، مشکلی در نیت هم وجود ندارد؛ اما، بعد از انجام عمل مشمول حبط و نابودی مىگردد و مشمول حبط عمل می شود؛چنانچه فرمود:«أُولئِكَ الَّذينَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرينَ،» آنان كسانى هستند كه در دنيا و آخرت، اعمالشان تباه و باطل شده و براى آنان هيچ ياورى نيست (آل عمران 22)؛
چهارم این که، عمل خالصا لوجه الله و صالح است. ورود به صدق و خروج به صدق هم داشته است، چنین عملی نه تنها برای انسان مىماند، که برای انسان نجات بخش است؛
پنجم آن که، حسنات انسان قادرند جبران بسیاری از بدی ها و سیئات را بکنند؛ چنانچه فرمود:«إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّـیِّئَاتِ»(هود 114).
إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا، صیانت از کار نیک بسیار حائز اهمیت است، همان گونه که بیان شد، هر کار نیکی ماندگار نخواهد بود. مهم این است که همواره خود را مقصر و متهم بدانیم و در صدد خود بزرگ بینی و در دام خود شیفتگی نباشیم؛ فرمان الهی این است که خود را مزکی ندانیم و از خود به خود خائف باشیم:«فَلَا تُزَكُّوا أَنفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَى»(نجم 22). به این معنا که ممکن است نیکی به انسان بر نگردد! لذا، نیکو کاری مهم است اما مهمتر صیانت از نیکی هاست، تا آنجا که نیکی به ما بر گردد. یکی از بزرگان عرفا گوید: کارکنان در دنیا بر چند قسمند و هر کدام از راه خود لذت و نتیجه ای را طالبند. چنان که کار نادان از روی غفلت و کار کارگر از روی عادت وترسو از روی بیم و کار متوکل از روی فراغت و کار زاهد از روی خلوت و کار دوست از روی محبت است. هیچ یک از راه خدا و برای خدا کار نمی کنند؛ مگر شمار بسیارکمی از آن ها.
«وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا»، بدی ها نیر همانند خوبی ها، به انسان بر مىگردد و گریزی و گزیری از آن ها نیست.«مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا»وهر کس کار بد بیاورد جز مانند آن سزا نمی بیند (غافر 40). اثرات عمل بد، بجای ماندن آن بدی و نیز دعوت به بدی های دیگر است.اصولا، گناه گناه مىآورد و بر کژی ها مىافزاید. ولی مهم و بشارت آمیز آن که بدی ها با خوبیها و نیز با توبه از بین مىروند«إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ»(هود 114) .
این که برگشت نیک و بد اعمال و نیز نیات مربوط به هر یک به انسان است (نه به جامعه و یا به تاریخ و…)، نشان از اصالت فردیت دارد .انسان باید مراقب شدن خود باشد؛ چنانچه فرمود:«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ لاَ يَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ»، اى كسانى كه ايمان آورده ايد بر شما باد رعايت نفس خودتان، چه آنان كه گمراه شده اند گمراهيشان به شما ضرری نمى رساند اگر شما خود راه را از دست ندهيد (مائده 105).
برخی از نمونه های تایید کننده آیه مورد بحث را مىتوان در شریفه «تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَلاَ تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ»، آن امتی بود که گذشت برای او همان است که کردند و برای شما نیز همان است که مىکنید… (بقره 141)، یا در آیه «لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ»(بقره 286 ) و یا در آیه ذیل جستجو کرد: «مَن كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِأَنفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ»، هر که کفر ورزد، کفر ورزیش علیه خود اوست و هر که عمل صالح بجا آورد به نفع خود تدارک کرده است (روم44).
سید حسن الحسینی