این شماره آیه 14 سوره اسراء
مقدمه: به مناسبت ماه نزول قرآن، آیه یا آیاتی از قرآن از تفسیر شعاعی از قرآن انتخاب شده که در سی شماره تقدیم حضور می شود. امید است؛ مفید واقع شود.
14¬- اقْرَأْ كَتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا ،
(و به او میگوییم:) کتابت را بخوان، کافی است که امروز، خود حسابگر خویش باشی
در آیه مورد بحث، جاودانگی و تداوم وجود انسان مقدمه لازم برای مسوول بودن و پاسخگویی وی در پیشگاه احدیت است. لذا بیش و پیش از مطرح بودن شکل معاد و جسمانی یا روحانی بودن آن، باور مسلم بودن اصل حسابرسی و بازگشت اعمال به انسان مهم است.
قوای ادراکی و وجدان انسان و قدرت حسابگری ، هر چند در نشئه اولی با حجاب هایی روبرو بوده باشد و به واسطه عمل خود انسان، در دنیا فاقد کاربری و کارآیی لازم گشته و تحت تاثیر نیروهای جهت دهنده احیانا با آمال پوچ و محاسبات غلط به راهنمایی خواست انسان اقدام کنند؛ اما در آن روز که عرصه علم، روشنایی و بصیرت واقعی است؛ قدرت تشخیص انسان مىتواند با دقت هرچه بیشتر سره و ناسره را ببینند و حتی در مورد خود داوری کند، چنانچه فرمود: «اقْرَأْ كَتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا» اینجاست که متوجه واقعیت ها و حقایق و نیز وضعیت کارنامه خود مىشود. ندامت و سرگردانی برای جبران او را به این سو و آن سو ی مىکشاند، چنانچه در مورد وقایع و اسماء قیامت گفته شده:«یَوم یَنظر المَراء ماقَدَّمَتْ یَداه»؛ روزی که انسان به کارهای از پیش فرستاده‌اش می‌نگرد (نباء۴۰)؛«یَوم تُبْلی السرائِر»، روزی که پرده‌ها کنار می‌رود و اسرار فاش می‌شود (طارق 9)؛«یَوم یکون الناسُ کالفَراش المَبْثوث»؛ روزی که مردم همانند پروانه‌های پراکنده مبهوتند (قارعه 4)؛«یَوم یَفِرُّ المرء مِن اَخیه و اُمّهِ وَاَبیه»؛ روزی که انسان از برادر و مادر و پدرش می‌گریزد (عبس 34)؛«یَوم الفَصْل»؛ روز جدایی (صافات 21 و دخان 40 و نباء17 و…)؛ «یَومُ التغابُن»؛ روزی که مردم در می‌یابند که در دنیا باخته‌اند (تغابن 9) و … .
آیه در فراز خبر از سوق دادن انسان به کتاب خود در خطاب «اقراء کتابک»، حامل پیام اخلاقی مهمی است و آن محاسبه نفس در همین دنیاست؛ چنانچه از رسول اکرم( ص) نقل شده که فرمود: «حاسِبُوا اَنْفُسَکُم قبلَ اَن تُحاسَبُوا و زِنُواها قبلَ اَنْ تُوزَنُوا و تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الاْکْبَر»؛ خویشتن را محاسبه کنید قبل از آن که به حساب شما برسند و خویش را وزن کنید قبل از آن که شما را وزن کنند و آماده شوید براى عرضه بزرگ (بحارالانوار، ج 67، ص 73)، مراقبه از نفس و حسابرسی قبل از وقوع قیامت امکان پذیر است. لذا نکته مهم حاصل از آیه، ارزشمندی عمر وسرمایه انسانی است؛ که قبل از هر کس خود فرد باید آن را تدبیر کند. توصیه حاصل از آیه، پرداختن به خود و بازماندن از غفلت و نیز باز ماندن از سرکشی به زندگی دیگران است.
در داوری امروزین نفس از خود و در داوری عرصه قیامت ، در واقع ما با دو کتاب روبرو خواهیم بود: یکی کتاب فرد فرد خودمان؛ که حاوی اعمال ماست و دیگری کتاب مرجعی که برای هر کس جداگانه تدوین شده است . کتاب حقی که مبنای داوری انسان و خداوند قرار مىگیرد و عمل هر انسان را با آن محک مىزنند. هرچه انطباق بین کتاب نفس انسان با کتاب مرجع موصوف بیشتر باشد بر شادمانی و احتمال نجات افزوده مىشود و بعکس هر چه فاصله و عدم انطباق بیشتر باشد، گرفتاری و ندامت بی اثر بیشتر خواهد بود و البته محکوم آن؛ مگر در مواردی که لطف بی انتهای حق به مدد آید. وقتی با حسابگری خویش، حساب ما تسویه مىشود اعتراض و تجدید نظر در محضر شاهدهای بی بدیل، قطعا بی معنا و بی حقیقت مىشود؛ لذا کار بغایت دقیق و موشکافانه است، هر چند لطف الهی هم وجود دارد. از این رو در کنار تعیین کنندگی ایمان و عمل، در ادعیه مشابه این مضمون که طلب فضل الهی را در محاسبات وارد مىکنیم، فراوان مىخوانیم: «الهی عاملنی بفضلک و لا تعاملنی بعدلک»؛ لذا ما را از امیدواری تنها به عمل پرهیز داده اند.
به عبارتی دیگر گفته شده که نامه عمل بندگان دو گونه است: یکی نامه کردار و گفتار و رفتار که فرشتگان نوشته اند؛ چنانچه فرمود: «لَها ما کَسَبَتْ وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُم» (بقره، 134) و یکی نامه عفو و رحمت بر بنده که خدا بر خود فرض داشته است چنانچه فرمود: «کَتَبَ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»، او رحمت را بر خود مقرّر کرده است (انعام 12) که چون عنایت (حق) دست گیر بنده گردد، از نامه رحمت بر او گشایند و نه نامه کردار و رفتار.
سید حسن الحسینی